Kościół pw. Wniebowzięcia NMP, noszący tytuł bazyliki mniejszej, jest największą barokową świątynią Śląska o kubaturze 118 210 m3. Zasłużenie nazwany Złotym Domem wzniesionym ,,ku czci wielkiej Matki boskiego Emanuela” przez opata Innocentego Fritscha w latach 1728-1735.
Kościół klasztorny został zaplanowany jako symboliczna świątynia jerozolimska, którą podobnie jak dzieło Salomona opat pragnął wybudować w ciągu 7 lat. W 1734 r. opat Innocenty, nie doczekawszy dnia konsekracji, przez żelazną bramę śmierci wszedł do złoto promienistego Jeruzalem. Dzieło jego życia ukończył następca – Benedykt II Seidel, który wraz z kardynałem Filipem Sinzendorfem dokonali konsekracji świątyni 3 lipca 1735 r. Cystersi na Śląsku nie burzyli gotyckich świątyń klasztornych. Stanowiły one swoiste relikwie, które otaczano wspaniałym barokowym relikwiarzem w formie nowych obrazów, rzeźb, ołtarzy i innego wyposażenia. Tak było w Krzeszowie za panowania opata Bernarda Rosy, który barokizował gotycki kościół klasztorny. Nowa barokowa świątynia symbolicznie do niego nawiązuje. Zachowano najwcześniejsze wezwania kaplic, sięgające swoimi korzeniami często czasów fundatora opactwa — księcia Bolka I Surowego. W architekturze dawne trójnawowe wnętrze zredukowano do jednej hali, ale kaplice tworzą ich iluzję. Uwzględniono transept, tym samym zachowując plan krzyża, rzadko stosowny w barokowych kościołach Śląska. Ambit za prezbiterium zamienił się w Mauzoleum Piastów z Grobem Pańskim.
Prace rozbiórkowe gotyckiej świątyni rozpoczęto w 1727 r. Budowniczy wykorzystali ten materiał, umieszczając go w fundamentach i podziemiach nowego kościoła. W ten sposób nie tylko przyspieszono przywożenie i gromadzenie materiałów, ale w sposób symboliczny dawny kościół stał się fundamentem nowej, barokowej świątyni. Dnia 6 marca 1728r. uroczyście położono kamień węgielny, w grudniu 1730 r. doprowadzono mury do poziomu posadzki, a na początku 1733 r. zasklepiono świątynię. Kroniki wspominają o 41 murarzach, 13 cieślach, 12 kamieniarzach i 10 rzeźbiarzach. Do Krzeszowa sprowadzono wybitniejszych twórców barokowych — mistrzów w dziedzinie malarstwa, rzeźby czy architektury. W bazylice swoje dzieła pozostawili tacy malarze jak Jerzy Neunhertz, Piotr Brandl, Feliks Scheffler albo Jan Hoffmann. Figury i dzieła snycerskie wyszły spod dłut Ferdynanda Brokoffa, Antoniego Dorasila czy Mateusza Brauna. Stworzyli oni unikalny przykład sztuki komplementarnej, w której iluzja miesza się z rzeczywistością, a granice między poszczególnymi dziedzinami sztuki zostały zatarte. Ta wspaniała symfonia barw, płynność ruchów posągów i pozazmysłowe tchnienie dawnych wieków sprawia, że przybywający turyści i pielgrzymi, przekraczają próg bazyliki, przesiąkają mistycznym śląskim duchem marzycielstwa. Fasada świątyni wznosząc się na wysokość 71 m., jest dziełem o ogromnej sile wyrazu i głębokiej myśli teologicznej. Genialnie połączono nie tylko architekturę, rzeźbę i malarstwo, ale także włączono do tego słowo, poprzez umieszczone na filakteriach cytaty biblijne. Teologia nie ogranicza się tylko do postaci świętych — to żleb łaski wytworzył tak niewyobrażalną siłę, że przełamał fasadę, rozbił gzymsy i wypchnął wieże ku widzowi. Jak w wodospadzie spływa nim łaska, a powstanie żlebu — swoistego akweduktu dla ludzkości tłumaczył św. Bernard z Clairvaux: Ta struga wody niebieskiej spłynęła ku nam kanałem przez Maryję. Jeżeli potoków łaski brakowało tak długo rodzajowi ludzkiemu, to stało się dlatego, że ów upragniony kanał jeszcze nie istniał…
Dominantą wnętrza jest 24 – metrowy ołtarz główny, którego dekorację rzeźbiarską i snycerską stworzył A. Dorasil z warsztatem, według projektu F. Brokoffa. Retabulum ozdobione posągami 9 chórów anielskich przywodzi na myśl wersety Exaltata es sancta Dei Genitrix super choros Angelorum ad caelestia regna [Wywyższona jesteś święta Boża Rodzicielko, nad wszystkie chóry anielskie do Królestwa niebieskiego]. W centrum nastawy zawisło płótno czeskiego Rubensa — Piotra Jana Brandla, przedstawiające Wniebowzięcie NMP. Asumpta wertykalnie unosi się ku spotkaniu z Oblubieńcem, który ją oczekuje wraz z Ojcem i Duchem Św. Przy pustym grobie zgromadzili się apostołowie, z których część zapatrzona jest w mogiłę, a niektórzy już zauważyli Maryję podążającą ku światłości niebiańskiej. Pod obrazem Brandla, w ozdobnej ramie umieszczono niewielką ikonę Matki Bożej Łaskawej. Cudowny obraz Bogurodzicy jest datowany na XIII stulecie, co czyni go najstarszą ikoną w Polsce i w Europie Środkowej. Dnia 2 czerwca 1997 r. została ukoronowana w Legnicy przez św. Jana Pawła II.
Prospekt organowy zamyka ścianę zachodnią i wyraźnie koresponduje z ołtarzem głównym, stanowiąc przeciwległą dominantę wnętrza, o szerokości świątyni i głębokości dwóch empor. Sześć wież piszczałkowych rozdziera wewnętrzna moc, podobnie jak w przypadku fasady, inkarnacja Emanuela wywołuje powstanie żlebu i kreuje siłę odśrodkową do falowania dekoracji rzeźbiarskiej. Prospekt ozdobiono orkiestrą anielską, która na swoich instrumentach wytwarza musica mundana — muzykę niedostępną dla ludzkiego słuchu. Organy wykonał M. Engler Młodszy z Wrocławia, a instrument posiada 2806 piszczałek, 50 registrów, 3 manuały i klawiaturę pedałową.
K.M
